Kan receptieve meertaligheid een nieuwe wind door het taalonderwijs laten gaan?

Gegevens

24 april 2020

Gent – Lillofee Meersseman - De wereld is vandaag meer dan ooit een dorp, waar veel culturen en talen samenleven. Hoe moeten we omgaan met die meertaligheid? Het Engels opent veel deuren in onze westerse wereld, maar als we daarbuiten willen gaan, volstaat één enkele taal niet. Hoe kunnen we met elkaar communiceren zonder de taaldiversiteit te verschralen? Receptieve meertaligheid kan ons een nieuw perspectief bieden.

Receptieve meertaligheid is een vorm van meertalige communicatie waarbij mensen elkaar verstaan zonder dat ze de taal van hun gesprekspartner spreken of de taal van hun correspondent schrijven. Anders gezegd: receptieve meertaligheid komt voor wanneer iedereen zijn eigen taal (moedertaal of andere taal naar eigen keuze) blijft spreken of schrijven én begrijpt wat er gezegd wordt of te lezen staat.

Waarom zouden we receptieve meertaligheid verkiezen boven één gemeenschappelijke taal zoals het Engels? En wat met receptieve meertaligheid in het onderwijs, in het taalonderwijs in het bijzonder? Kan receptieve meertaligheid een nieuwe wind door het taalonderwijs laten gaan?

Verschillende manieren om met meertaligheid om te gaan 

We kunnen op verschillende manieren met meertalige situaties omgaan. Veel mensen zullen al snel overschakelen op een lingua franca zoals het Engels, anderen zullen hun eigen taal opleggen, nog anderen zullen zich aanpassen aan de taal van hun gesprekspartner, en sommigen zullen verschillende talen door elkaar mixen, soms zelfs in één zin.

Maar er is nog een andere manier: receptieve meertaligheid. Receptieve meertaligheid is gebaseerd op mutual intelligibility. Bij receptieve meertaligheid communiceren mensen mondeling of schriftelijk in een taal naar keuze zonder de taal van de ander te produceren. Om elkaar te begrijpen moeten ze dus enkel de receptieve competenties onder knie krijgen: lezen en luisteren. En je raadt het al: lezen en luisteren zijn toevallig de twee vaardigheden die je het snelst en gemakkelijkst leert. Dat is dan veel tijd en moeite gespaard.

Intercomprehension?

Als we in de literatuur over receptieve meertaligheid duiken, komen we vooral intercomprehension en lingua receptiva tegen. Die verwijzen naar concepten die iets smaller zijn dan receptieve meertaligheid.

Intercompréhension is een term die François Grin van de Universiteit van Genève in 2008 bedacht voor een vorm van receptieve meertaligheid waarbij iedereen zijn moedertaal gebruikt. In zijn definitie behoren die moedertalen wel steeds tot dezelfde taalfamilie. Bijvoorbeeld: een Fransman en een Italiaan kunnen elkaar met een beetje moeite begrijpen zonder de taal van de ander te hebben geleerd.

Rond 2013 initieerde de Europese Commissie verschillende projecten en studies rond intercomprehension met als doel de interculturele contacten in Europa te bevorderen. EuroComRom was zo’n project, dat verbanden tussen Romaanse talen duidelijk maakte. Hoe meer verbanden je ziet tussen je moedertaal en een aantal verwante talen, hoe beter je die verwante talen zult begrijpen, ook zonder ze te spreken of te schrijven.

Lingua receptiva?

Een andere vorm van receptieve meertaligheid is lingua receptiva of ‘luistertaal’ in het Nederlands, een creatie van Jan ten Thije, hoogleraar interculturele en meertalige communicatie aan de Universiteit Utrecht. Het verschil tussen intercomprehension en lingua receptiva is dat de gebruikte talen, bij dat laatste concept, niet noodzakelijk tot dezelfde familie behoren en dat ze ook niet de moedertaal van de sprekers hoeven te zijn. In dat laatste geval zal een zekere aangeleerde kennis van de bijkomende taal noodzakelijk zijn. Maar, nogmaals, je hoeft de taal van de ander niet te spreken: begrijpen volstaat.

Receptieve meertaligheid

Je zou kunnen zeggen dat receptieve meertaligheid de optelsom van intercomprehension en lingua receptiva is. Ze verbindt meer dan enkel talen van dezelfde taalfamilie en legt de nadruk op beide receptieve vaardigheden: luisteren én lezen.

Receptieve meertaligheid in haar natuurlijke habitat

Op het eerste gezicht oogt receptieve meertaligheid misschien omslachtig en verwarrend, maar dat is ze net niet. Het gaat om een heel eenvoudig, natuurlijk en spontaan verschijnsel. Wie de serie Borgen heeft gezien, zal gemerkt hebben dat Denen Deens spreken en Zweden Zweeds als ze met elkaar in contact komen. . Elk in zijn eigen taal, zonder problemen. In grensgebieden komt receptieve meertaligheid vaak spontaan tot stand.

Gelijk speelveld voor iedereen

Is het niet logischer om met elkaar in één taal in plaats van twee talen te praten? In één taal die we allemaal verstaan, een lingua franca zoals het Engels bijvoorbeeld (ELF, English as a Lingua Franca)? Het voordeel van Engels is dat iedereen het wel een beetje spreekt, een nadeel is dat niet iedereen zich even goed kan uitdrukken in het Engels. Als de communicatie in het Engels moet gebeuren, dan is het speelveld dus zelden voor iedereen gelijk. Receptieve meertaligheid daarentegen laat de gesprekspartners of de correspondenten meer keuze over de taal waarin ze zich willen uitdrukken.

De angst om te spreken verdwijnt 

Als receptieve meertaligheid praktisch een mogelijkheid is, dan valt bij veel mensen ook de angst om in een andere taal te spreken weg. Dat kan meer mensen uit verschillende culturen en met verschillende talen dichter bij elkaar brengen en dus sociale cohesie bevorderen.

Gelijke status voor elke taal

Voorts zet receptieve meertaligheid alle talen qua status op hetzelfde niveau. Dat is in lijn met het meertaligheidsbeleid van de Europese Unie: de ene taal is dan niet prestigieuzer dan de andere.

Economisch voordeel

Vanuit economisch oogpunt is het voordelig om zo veel mogelijk talen te beheersen, ook als de beheersing tot de receptieve taalvaardigheden beperkt blijft. Bedrijven die de klant in zijn moedertaal laten communiceren, of het nu aan de telefoon of met de chatbot is, kunnen meer klanten over heel de wereld bereiken.

Receptieve meertaligheid in het onderwijs

Maar het interessantste is ongetwijfeld wat receptieve meertaligheid op persoonlijk vlak en voor het vreemdetalenonderwijs kan betekenen. Door minder leertijd te investeren in (de intensieve verwerving van) productieve taalvaardigheden, komt er relatief veel tijd vrij om méér talen te leren, om een zo breed mogelijke meertaligheid te verwerven.

Leren spreken en schrijven in een vreemde taal is zeker geen tijdverspilling, maar het vergt wel veel meer tijd en moeite dan leren luisteren en lezen in dezelfde vreemde taal. Meer talen begrijpen geeft leerlingen toegang tot meer verschillende culturen. Een brede meertaligheid verbreedt dus hun leefwereld.

Door de focus te verleggen van de productieve naar de receptieve vaardigheden, maken we het leren van talen voor leerlingen misschien wel weer extra aantrekkelijk. Op een veel kortere tijd en met minder moeite, leren ze veel meer talen en kan er een veel grotere wereld voor hen opengaan. Hoe boeiend is dat?

Een frisse wind?

Al de bovengenoemde voordelen liggen binnen handbereik, maar dan moeten we wel ons taalonderwijs vanuit een ander perspectief bekijken. Natuurlijk moet receptieve meertaligheid het huidige taalonderwijs niet vervangen, maar een nieuwe kijk op de situatie (in Vlaanderen in ieder geval) lijkt nuttiger dan ooit: het aantal leerkrachten Frans neemt elk jaar af, steeds minder studenten beginnen aan een taalopleiding in het hoger onderwijs, de leesvaardigheid (begrijpend lezen) gaat achteruit, de kennis van het Frans daalt bij de Vlaamse jongeren.

Misschien kan receptieve meertaligheid een frisse wind door het traditionele taalonderwijs jagen?

Een didactiek voor receptieve meertaligheid

De praktische kant van receptieve meertaligheid in het taalonderwijs is nog een vraagteken. Jan ten Thije ontdekte dat receptieve meertaligheid spontaan voorkomt op bepaalde plaatsen en in bepaalde omstandigheden, maar als we ze op meer plaatsen en vaker willen toepassen, dan moeten we nadenken over hoe we leerlingen een brede receptieve meertaligheid kunnen helpen opbouwen. Gewoon uit alle handboeken alle bladzijden scheuren die spreek- of schrijfvaardigheden behandelen? Met zekerheid niet het juiste antwoord. Er is een aangepaste didactiek nodig.

Heeft dit artikel u geprikkeld en wilt u graag verder meedenken over receptieve meertaligheid? Zend uw feedback en commentaren naar Lillofee Meersseman (lillofee.meersseman@detaalsector.be).

Leest u Nederlands? Dan kunt u zeker ook de enquête van Lillofee Meersseman invullen: Receptieve meertaligheid: een kans voor de exporteconomie, een uitdaging voor het taalonderwijs?.

De uiterste datum is 31 mei 2020. Doe mee en krijg als eerste de resultaten van haar onderzoek naar de uitdagingen en de kansen die receptieve meertaligheid biedt voor het talenonderwijs.

Foto Tobias Mikkelsen